Kan het succes van een sympathie voor complottheorieën verklaard worden?


Johan Leman, 18 november 2022

De laatste weken heb ik een inspanning gedaan om te luisteren naar een tiental mensen die complottheorieën verdedigen. Ook heb ik geprobeerd te begrijpen hoe ze tot hun complottheorie kwamen. Het is geen wetenschappelijk onderzoek, wat ik deed. Neem het dus met een grote korrel zout, maar misschien zit er toch iets in…

Een eerste iets dat me opgevallen is, is dat godsdienst bij geen van hen meespeelt. Wat wél meespeelt, is dat zij de sociale media een gezag en geloofwaardigheid toekennen die minstens op gelijke voet staan met de reguliere media. Ze roepen daarbij twee argumenten in: de reguliere media zijn betaald door kapitaalkrachtigen of door een overheid, en op de sociale media zien zij dat er toch ook enkele academici, of vermeende academici zijn die hun complottheorie verdedigen. In hun ogen is het feit dat de experten die hun complottheorie verdedigen marginaal zijn, een bewijs van hun geloofwaardigheid. “De meeste mainstream experten zijn immers betaald door de overheid en door het establishment”, “en je ziet altijd die zelfden terugkeren, die uiteraard goed staan bij de overheid en goed liggen in de media” (sic). Toegepast op de vaccins van corona zal een complotdenker bijvoorbeeld zeggen dat iedereen toch zou moeten weten dat een van degenen die de vaccins gepromoot heeft, iemand is die enkele jaren geleden gezegd heeft dat we met 15% te veel mensen op deze wereld leven. “Maar dat vermelden deze overheidsexperten nooit,” aldus de complotdenker. Voor twee van de 10 mensen die ik sprak, wordt vervolgens ook wel langs de neus weg een stap gezet naar “Joods kapitaal”. Met andere woorden… in enkele gevallen – gelukkig niet een meerderheid – zouden antivax denken en antisemitisme wel eens niet zo ver uit elkaar kunnen liggen. En zo heeft elk van mijn complotdenkers wel ergens 1 à 2 ‘fameuze zinnen’ die iemand die ‘aan de andere kant’ staat ooit wel eens zou gezegd hebben, waar of niet waar, en die het mainstream denken compromitteren.

Wat heel duidelijk is, is dat het tekort aan vertrouwen in wat als het establishment gezien wordt, een enorm grote rol speelde bij de 10 complotdenkende mensen die ik sprak. En dan verwijst men bv.  naar mensen als Blair of Bush en wat ze zegden op de vooravond van eerste Golf oorlog, kortom… naar alle mogelijke vergissingen die in de overheidscommunicatie mogen gebeurd zijn.

Mijn conclusie zou zijn: Overheid, wees a.u.b. voorzichtig bij uw communicatie. Liefst zo weinig mogelijk vergissingen. Academici, wees ook voorzichtig in uw relatie met overheden. Media, maak het u niet te gemakkelijk… en zorg voor meer variatie bij het naar voor schuiven van experten. Dit betekent nog niet dat u veel ruimte moet geven aan complotdenkers, maar misschien wel aan een grotere variëteit aan experten. Ik weet wel, er zijn maar 24 uren in een dag en het is normaal dat media liefst met vaste waarden werken “die het ook nog eens goed uitgelegd krijgen”… en… waarschijnlijk bevordert dit zelfs het aantal volgers… maar er wordt daarbij waarschijnlijk wel een tol betaald die complotdenkers ten goede komt, zeker als mensen beginnen te twijfelen of het wel allemaal klopt wat een expert zegt. Op de minste fout kan zo iemand dan afgerekend worden… waarna mensen op sociale media terugvallen. Maar nogmaals, ik steun niet op wetenschappelijk onderzoek en enkel op grondige gesprekken met een tiental complotsympatisanten.

Terug